Ο Τσάρλι Κάουφμαν για τα φαντάσματα της Αθήνας και το πώς λάτρεψε την Ρένα Βλαχοπούλου

Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως ο Τσάρλι Κάουφμαν είναι ένας από τους πλέον καθοριστικούς δημιουργούς του 21ου αιώνα.

Ιδιοφυής σεναριογράφος ταινιών που παραμένουν σημείο αναφοράς για το μοντέρνο σινεμά (Η Αιώνια Λιακάδα Ενός Καθαρού Μυαλού, Στο Μυαλό του Τζον Μάλκοβιτς), ο Κάουφμαν μέσα από τα σουρεαλιστικά του concepts εξέφρασε με γλαφυρό και συναισθηματικά ορθάνοιχτο τρόπο μια βαθιά υπαρξιακή αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου.

Σε εκείνο το σημείο όπου ο έλεγχός μας πάνω στην τεχνολογία και τις ίδιες τις αφηγήσεις (μας) μοιάζει να ξεπερνά τη συναισθηματική και νοητική κατανόηση του ίδιου μας του εαυτού, ο Κάουφμαν δημιουργεί πολυεπίπεδες αλληγορίες-γρίφους που εμπλέκουν τον θεατή – σαν ένα διαολεμένα διασκεδαστικό και ξέφρενο τρενάκι τρόμου, όπου τρόμος είναι η ανθρώπινη κατάσταση.

Ο Κάουφμαν τιμήθηκε με Όσκαρ Σεναρίου και σταδιακά άρχισε και να σκηνοθετεί, με ντεμπούτο την ακόμα αδιανόητη Συνεκδοχή της Νέας Υόρκης. Όμως ποτέ μέχρι τις πρόσφατες συνεργασίες του με την ποιήτρια Eva H.D., δεν είχε σταθεί πίσω από την κάμερα ως σκηνοθέτης σε σενάρια που δεν είχε γράψει ο ίδιος. Η δημιουργική αυτή συνύπαρξη αποτελεί συνεπώς ένα εντελώς νέο κεφάλαιο στην καριέρα του.

Για την Eva H.D., που ασχολείται στο δικό της έργο με την ταυτότητα, τη μοναξιά, απώλεια – την ανθρώπινη εμπειρία με λίγα λόγια – αυτή η συνεργασία μοιάζει φυσική επέκταση. Στην ταινία του Κάουφμαν Σκέφτομαι Να Βάλω Ένα Τέλος, η ηρωίδα της Τζέσι Μπάκλεϊ απαγγέλει το ποίημα Bonedog της Eva H.D. σε μια πολύ χαρακτηριστική σκηνή του φιλμ.

Λίγα χρόνια αργότερα, οι δυο τους συνεργάστηκαν στη μικρού μήκους ταινία Jackals & Fireflies. Και τώρα, με το How to Shoot a Ghost, συνεχίζουν την κοινή τους διαδρομή, με μια ακόμα μικρού μήκους ταινία – αυτή τη φορά, γυρισμένη στους αθηναϊκούς δρόμους. (Και με την Μπάκλεϊ να πρωταγωνιστεί ξανά!)

Η ταινία, σε σενάριο της Eva H.D. και σκηνοθεσία του Κάουφμαν, εξερευνά τη θνητότητα μέσα από την ιστορία δύο φαντασμάτων που μόλις έχουν πεθάνει. Όπως αναφέρει η επίσημη σύνοψη: Περιπλανιούνται στους δρόμους της Αθήνας, παρασυρόμενα από τον παλλόμενο αστικό ιστό και τους επίμονους απόηχους της Ιστορίας. Όσο ζούσαν, ήταν περιθωριοποιημένοι και οι δύο: εκείνος ένας Λιβανέζος κουήρ μεταφραστής κι εκείνη μια φωτογράφος με ιρλανδική καταγωγή. Καθώς τριγυρνούν μαζί στην πόλη, βρίσκουν παρηγοριά στη δύσκολη ομορφιά της ζωής – και σε ό,τι έπεται μετά.

Το κλειδί βέβαια στο να γυρίσεις μια τέτοια ταινία, που φλερτάρει με essay και τα mixed media, έχοντας όμως στην καρδιά τον παλμό και την Ιστορία μιας πόλης, είναι το να καταφέρεις να πας ένα επίπεδο παραπέρα. Να δεις την πόλη για αυτό που όντως είναι. Εκεί ήταν σημαντική η βαθιά σχέση της Eva H.D. με την Αθήνα, η οποία σταδιακά μύησε και τον Κάουφμαν – συστήνοντάς του τοπόσημα, κουλτούρα, ιστορίες και Ιστορία.

Στην ταινία τους οι πτυχές του χρόνου συμπυκνώνονται και το παρελθόν με το παρόν συνυπάρχουν – σαν όλα τα φαντάσματα, το ένα δίπλα στο άλλο. Οι αναμνήσεις της χούντας. Το Πολυτεχνείο. Σημειώσεις στο περιθώριο ενός ταλαιπωρημένου φτηνού βιβλίου. Η εισβολή των Airbnb. Οι τουρίστες με τις φωτογραφίες της Ακρόπολης. Παλιοί ρεμπέτες που τραγουδάνε ακόμα. Η οικονομική κρίση. Η Κατερίνα Γώγου στην Πατησίων.

Η ταινία How to Shoot a Ghost έκανε πρεμιέρα στο φετινό φεστιβάλ Βενετίας όπου και απέσπασε θετικά σχόλια, ενώ τώρα κάνει και πρώτη της ελληνική προβολή. Θα παιχτεί στις 10 Δεκεμβρίου στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση, ενώ την επόμενη μέρα, Πέμπτη 11 Δεκεμβρίου, ο Τσάρλι Κάουφμαν κι η Eva H.D. θα δώσουν ένα masterclass στη Στέγη.

Με αφορμή αυτό το must διήμερο, επιστρέφουμε μερικούς μήνες πίσω, στη συνάντησή μας στη Βενετία με τον Κάουφμαν με την Eva H.D. σε μια απολαυστική συζήτηση που κάναμε πάνω στην Αθήνα, το σινεμά και τα φαντάσματα. Α, και τη Ρένα Βλαχοπούλου. Είναι κι αυτή εκεί.

Πρώτα απ’ όλα, συγχαρητήρια για την ταινία, μου άρεσε πολύ. Βέβαια είμαι λίγο μεροληπτικός, γιατί είδα τον δρόμο του σπιτιού μου.

Eva H.D.: Ποιος δρόμος!

[Λέω τον δρόμο], εκεί μένω.

Eva H.D.: Τι ωραία!

Τσάρλι Κάουφμαν: Πολλοί Έλληνες που μιλήσαμε μας είπαν ότι ήταν στην προβολή και έκαναν κάθε λίγες σκηνές «Ω!!» [δείχνει], «Ω!!» [δείχνει].

Eva H.D.: Αυτό ελπίζαμε. Γιατί συνήθως κάποιος έρχεται και κάνει μια ταινία που έχει υποτίθεται την Αθήνα, και δεν ξέρεις καν ποια πόλη βλέπεις.

Ή συχνά νιώθεις ότι είναι ένα τουριστικό κολάζ.

Κάουφμαν: Ναι, ναι.

Eva H.D.: Αυτή πραγματικά είναι μια βαθιά αποξενωτική εμπειρία.

Είναι, ναι. Οπότε μπορείτε να μου πείτε για την εμπειρία σας από την Αθήνα; Υποθέτω είναι φυσικά διαφορετικό για τον καθένα σας, αλλά τι σημαίνει η Αθήνα για εσάς, και πώς προσεγγίσατε την ταινία ώστε το αποτέλεσμα να είναι αυτό που είναι και όχι, όπως είπαμε, μια αποξενωμένη ματιά;

Κάουφμαν: Νομίζω ότι ξεκινάει με την Eva, γιατί αυτή έχει το υπόβαθρο στην Ελλάδα και στην Αθήνα. Κι εκείνη το έγραψε, οπότε θα της έδινα τον λόγο πρώτα.

Eva H.D.: Νομίζω ότι σκεφτόμουν… Ήμουν στην Αθήνα για μια arts residency και πριν από αυτό έστελνα φωτογραφίες στον Τσάρλι. Σκεφτόμουν τι θα ήθελα να δείξω. Αν μπορούσα να δω την Αθήνα σε μια ταινία, τι θα ήθελα εγώ να δω; Τι θα ήθελα να δείξω σε κάποιον που δεν είναι από εδώ, και που θα αντανακλούσε πίσω σε κάποιον που είναι – που θα αναγνώριζε κάτι. Τι είναι ενδιαφέρον για έναν ξένο αλλά είναι και πηγή πόνου ή περηφάνιας για έναν ντόπιο; Έψαχνα κάτι που δημιουργεί αυτή τη γέφυρα.

Του έστελνα πολλές φωτογραφίες γκράφιτι. Το λατρεύω το γκράφιτι γιατί είναι τόσο “ομιλητικό”, τόσο εγγράμματο, τόσο γεμάτο λέξεις. Σε πολλές πόλεις δεν υπάρχουν λέξεις ή υπάρχουν λίγες. Στην Αθήνα έχεις έναν ολόκληρο τοίχο με φράσεις – σαν μυθιστόρημα. Ειδικά γύρω από την Ομόνοια, εκεί που άνθρωποι γράφουν στους τοίχους, ζουν. Είναι ολόκληρη ιστορία ζωής, αυτό το αγαπώ.

Έτσι έστελνα στον Τσάρλι διάφορα πράγματα. Όπως την αντίθεση με την εισβολή των Airbnb και τους ντόπιους, πώς αυτό φαίνεται. Υπάρχουν τόσα όμορφα στοιχεία στην Αθήνα, και ήθελα να τα μοιραστώ. Κι έτσι άρχισε το ενδιαφέρον να κάνουμε μια ταινία που να τα περιλαμβάνει.

Και μετά, όταν πήγαμε εκεί, δουλέψαμε με πολλούς Έλληνες. Ήταν ένας ωραίος συνδυασμός ανθρώπων που ήταν Έλληνες και ανθρώπων που δεν ήταν. Ξένων που μπορούσαν να βρουν κάτι από τον εαυτό τους στην Αθήνα. Ο Μίχαλ, ο διευθυντής φωτογραφίας μας, είναι Πολωνός. [σσ. ο ιδιοφυής Μίχαλ Ντίμαν του ΕΟ.]

Κάουφμαν: Είχαμε όμως και τον Γιώργο Κουτσαλιάρη, που έκανε second unit. Κι αυτός από Αθήνα.

Eva H.D.: Οπότε ήταν ωραίος συνδυασμός.

Κάουφμαν: Ναι, ναι. Και είχαμε κάνει και μια άλλη μικρού μήκους πριν, σε Νέα Υόρκη και Τορόντο εκείνη, και συζητούσαμε να κάνουμε κάτι σαν μια «ποιητική ταινία». Και μετά η Eva ήταν στην Αθήνα, οπότε…

Eva H.D.: Επίσης, όπως είδες, υπάρχει πολύ αρχειακό υλικό. Κάποιο είναι όντως οικογενειακά βίντεο φίλων μου – ο πατέρας της φίλης μου είναι μέσα, ας πούμε. Έχουμε και επίσημο αρχείο αλλά και σπιτικά βίντεο φίλων.

Υπήρχε ενδιαφέρουσα τριβή στο μοντάζ: άνθρωποι όπως ο Τσάρλι, που είναι Αμερικανός, που δεν γνωρίζει όλα τα ιστορικά πράγματα, κι εγώ που τα γνωρίζω. Δείχναμε κάτι όπως το Πολυτεχνείο – εσύ το βλέπεις και ξέρεις αμέσως τι είναι.

Ναι, ένα πολύ φορτισμένο κτίριο, κατευθείαν φέρνει στην οθόνη μια τεράστια Ιστορία.

Eva H.D.: Ακριβώς. Τόσο φορτισμένο! Και κάποιος άλλος, όπως οι μοντέρ ή ο Τσάρλι, βλέπει απλώς ένα κτίριο. Και υπάρχει ένα γλυκό συνδυαστικό σημείο: να βρεις υλικό και έναν τρόπο παρουσίασης που δίνει συναίσθημα σε κάποιον που δεν ξέρει, αλλά δίνει και το κάτι παραπάνω σε κάποιον που ξέρει ήδη. Ελπίζω δηλαδή. Πώς βρίσκεις κάτι που….

Κάουφμαν: –πώς φιλμάρεις ένα φάντασμα;;; [γελάμε]

Eva H.D.: Ακριβώς. Αυτά τα φαντάσματα της Ιστορίας – ένας Έλληνας θα καταλάβει αμέσως περισσότερα, αλλά ελπίζουμε ότι κι ένας μη Έλληνας θα αισθανθεί κάτι.

Ναι, είναι πολύ ενδιαφέρουσα αναζήτηση. Δεν μπορώ να το κρίνω αντικειμενικά, γιατί εγώ τα αναγνωρίζω.

Κάουφμαν: Εγώ μπορώ!… Εγώ έχω μάλλον λίγα παραπάνω στοιχεία από ό,τι οι μοντέρ, επειδή μιλάω καιρό με την Eva. Αλλά και πάλι, έχει συναισθηματική ένταση για όλους το αποτέλεσμα. Και για μένα και για τους Ρομπ και Τζον [σσ. Φρέιζεν και Ντάνιελ αντίστοιχα, οι δύο μοντέρ]. Και η υφή της εικόνα που επιλέξαμε για το αρχειακό υλικό…

Eva H.D.: Ήταν καλά πειραματόζωα οι δυο τους! Γιατί καμιά φορά έβρισκα ένα κομμάτι αρχείου και λέγανε, «δεν ξέρω καν τι είναι αυτό».

Ναι, ναι, ναι. Αλλά κουβαλά μια αίσθηση. Είναι ενδιαφέρον γιατί… Σκεφτόμουν ας πούμε τις ταινίες του Τσάρλι, οι ταινίες σου πάντα μου ξυπνούν κάτι. Είναι πάντα για φαντάσματα, με έναν τρόπο, είναι στοιχειωμένες. Θυμάμαι ακόμα την πρώτη φορά το πώς ένιωσα υπαρξιακά τη θνητότητα βλέποντας τη Συνεκδοχή… Ήταν μια πολύ βαθιά εμπειρία.

Οπότε μπορείτε να μου πείτε και οι δύο το ενδιαφέρον σας γι’ αυτό το στοιχείο; Υπάρχουν πολλοί τρόποι να κινηματογραφήσεις μια πόλη, αλλά εσείς διαλέγετε ας δούμε την Αθήνα μέσα από το φακό των φαντασμάτων, των υπολειμμάτων, της ιστορίας που βρίσκεται κάτω από πέτρες και στις άκρες των δρόμων.

Κάουφμαν: Έχει τόσο μακρά ιστορία, ξέρεις; Είναι ιδανικό μέρος για αυτό που λες. Η αρχαιότητα είναι ακόμη εκεί. Και μετά όλη αυτή η σύγχρονη στρώση από πάνω. Και –όπως η Eva μπορεί να το πει καλύτερα– υπάρχει και πρόσφατη ιστορία, λιγότερο ορατή, θαμμένη, αλλά ζωντανή στους ανθρώπους που ζουν εκεί.

Eva H.D.: Είχαμε και το κτίριο της ασφάλειας που δεν είναι πια τμήμα, στη Μπουμπουλίνας, που ήταν το μέρος όπου βασάνιζαν ανθρώπους στη χούντα. Και είναι εκεί τώρα, αλλά το βλέπεις και λες… «τι είναι αυτό;» Δεν καταλαβαίνεις.

Κάουφμαν: Κι αν δεν ξέρεις, όπως εγώ, φαίνεται σαν… τίποτα. Ένα κτίριο γραφείων.

Eva H.D.: Ακριβώς.

Κάουφμαν: Αλλά έχει τρομερή ιστορία. Είναι συναρπαστικό αυτό. Οπότε βάλαμε ένα φάντασμα έξω από αυτό – κάποιον που περιμένει 40 χρόνια, όπως έγραψε η Eva.

Eva H.D.: Αυτό είναι ένα μικρό πραγματάκι στην ταινία, δεν υπάρχει τρόπος να το ξέρεις. Ήμουν στα Εξάρχεια σε ένα παλαιοβιβλιοπωλείο, και έπιασα στα χέρια μου ένα ρομαντικό μυθιστόρημα του ενός ευρώ. Το ανοίγω και όλες οι φράσεις για τον έρωτα είναι υπογραμμισμένες. Όλες. Μια γυναίκα κάποτε το διάβασε και… «Δεν μπορείς ποτέ να εμπιστευτείς κάποιον που σ’ αγαπά, θα σου ραγίσει την καρδιά!», και άλλα τέτοια – υπογραμμισμένα όλα με έντονο μολύβι.

Και δίπλα σε μία από αυτές είχε ημερομηνία, αρχές ’74. Ξέρουμε τι σημαίνει αυτό. Ήταν ακόμα χούντα. Και άρχισα να φαντάζομαι: Πού είναι αυτός; Τι απέγινε; Και μετά φαντάστηκα ότι ίσως η κοπέλα του τον περίμενε.

Κάουφμαν: Οπότε η ιδέα ήταν ότι ο ήρωας βρίσκει αυτό το παλιό βιβλίο στο βιβλιοπωλείο, και μετά περνάει δίπλα από το φάντασμα της γυναίκας που διαβάζει το αντίτυπό της.

Eva H.D.: Με το οποίο πέθανε.

Κάουφμαν: Το ίδιο βιβλίο, αλλά σε διαφορετικές ηλικίες.

Eva H.D.: Υπάρχουν όλα αυτά τα ίχνη. Και μετά βλέπεις τους τουρίστες, όλοι εκεί στην ουρά για το ίδιο πράγμα, για την ίδια πλαστική εμπειρία. Ακρόπολη, ψηφιακές φωτογραφίες της Ακρόπολης, καρτ ποστάλ, πλαστικές ρέπλικες μνημείων, t-shirts… Επίπεδα μιας παράξενης εκδοχής της Ιστορίας που είναι πολύ παρούσα. Αλλά έχει και άλλη υφή – αποστειρωμένη.
Κάουφμαν: Όταν αρχίσαμε να μιλάμε, είδαμε ένα τουριστικό φιλμάκι. Το θυμάσαι;

Eva H.D.: Ναι, ήταν κανονικό τουριστικό βίντεο.

Κάουφμαν: Και έλεγε «Αυτό είναι η Αθήνα!», με flashy φωτογραφία.

Eva H.D.: «Καλωσήρθατε…», και ξέρεις, οι εύζωνοι που περπατάνε, άνθρωποι που κάνουν σερφ στη θάλασσα…

Κάουφμαν: …άνθρωποι που ψωνίζουν, τα αρχαία, όλα αυτά. Και είπαμε: ΟΚ – όχι.

Μπορείτε να μιλήσετε πιο γενικά για το ενδιαφέρον σας για τα φαντάσματα και ό,τι μπορεί να αντιπροσωπεύουν;

Eva H.D.: Υπάρχουν πραγματικά φαντάσματα – αυτά τα υπολειμματικά ίχνη που συναντάμε σε μια πόλη. Έχω έναν φίλο στην Αθήνα που δεν έχει μπροστινά δόντια γιατί οι μπάτσοι στη χούντα του τα κλώτσησαν. Αυτό είναι ένα φάντασμα. Είναι μια έλλειψη. Ένα κενό. Και είτε το γνωρίζεις συνειδητά είτε το λαμβάνεις παθητικά, όταν περπατάς οπουδήποτε, υπάρχουν ίχνη όσων έχουν συμβεί. Τα ίχνη της οικονομικής κρίσης, του πώς έχει υποφέρει ο τόπος σε αυτήν, είναι εκεί. Είτε θες να τα δεις είτε όχι.

Κι αυτά είναι τα πραγματικά φαντάσματα, όχι τα φανταστικά. Και είναι ενδιαφέρον να φαντάζεσαι τα φανταστικά για να εκφράσεις τα πραγματικά φαντάσματα που αντιμετωπίζουμε στη ζωή. Και τη δική μας αυτο-αορατότητα, που επιλέγουμε ή δεν επιλέγουμε να αναγνωρίσουμε.

Κάουφμαν: Αυτό που είπες είναι πολύ εύγλωττο… Σε προσωπικό επίπεδο, νομίζω ότι οι αναμνήσεις είναι φαντάσματα. Κουβαλάμε το παρελθόν μας, την ιστορία μας, τις αλληλεπιδράσεις μας. Τους ανθρώπους που δεν είναι πια εδώ ή δεν είναι πια στη ζωή μας, ή προηγούμενες εκδοχές του εαυτού μας. Και πάντα με ενδιέφερε αυτό στη δουλειά μου: τι είναι η μνήμη, τι κάνει στην τωρινή ψυχή μας.

Θέλω επίσης να ρωτήσω, είδα στους τίτλους τέλους τα ονόματα των χαρακτήρων και έπιασα το «Κατερίνα Γώγου».

Eva H.D.: Α, ναι! Κατερίνα Γώγου! Είναι η κοπέλα στην ταινία που… Ήταν “φυτεμένο” εκεί αυτό το στοιχείο, για περίπτωση δεύτερης θέασης ή για κάποιον που ξέρει. Αν δεν ξέρεις, δεν πειράζει καθόλου. Αλλά αν ξέρεις…

Λοιπόν, θα σου πω το easter egg: Στο βιβλιοπωλείο Πελαργός στα Εξάρχεια, που το έχει η φίλη μου η Αλεξία, ένα υπέροχο βιβλιοπωλείο, φτιάξαμε ένα prop. Μια αφίσα της Γώγου στην Πατησίων, την εμβληματική φωτογραφία της. Την βάλαμε στον τοίχο σε πόστερ. Και μετά την αναπαραστήσαμε. Είναι το φάντασμα στη σκηνή όπου τα δύο φαντάσματά μας στέκονται στο μετρό, και μια κοπέλα περπατά πάνω-κάτω.

Το παρατήρησα αυτό! Ήταν πολύ έντονη λεπτομέρεια.

Κάουφμαν: Ναι, ναι. Πήγαμε σε εκείνη τη τοποθεσία, που δεν είναι ακριβώς ίδια πια, αλλά είναι το ίδιο μέρος που ήταν τότε.

Eva H.D.: Βρήκαμε πού είναι. Και σκεφτήκαμε: Κι αν η Γώγου είναι ακόμη εκεί, ανάμεσα στην Κυψέλη και Εξάρχεια…

Κάουφμαν: Να περπατά εκεί πίσω-μπρος.

Eva H.D.: Γιατί αυτό ήταν το εμβληματικό της στιγμιότυπο. Δεν μπορεί να αφήσει την Αθήνα. Έτσι, είναι εκεί. Και μετά παίξαμε λίγο ακόμα. Βάλαμε τη Ρένα Βλαχοπούλου. Ή ο ρεμπέτης, είναι ο Ανέστος Δελιάς, για παράδειγμα, που πέθανε από υπερβολική δόση σε μια πόρτα στον Πειραιά, στα ‘40s. Δεν υπάρχει λόγος να καταλάβεις ότι είναι αυτός. Αλλά αν το πιάσεις… είπαμε να έχει πλάκα να μπορείς να φανταστείς ποιος είναι ποιος.

Τσάρλι, με όλα αυτά τα στοιχεία που συζητάμε τώρα, βούτηξες σε αυτές τις ιστορίες; Τα μικρά easter eggs; Ως κάποιος που επισκέφθηκε την Αθήνα και δεν ήξερες για παράδειγμα την Κατερίνα Γώγου.

Κάουφμαν: Όχι, όχι, δεν ήξερα. Τα έμαθα!

Eva H.D.: Αλλά το έψαξες πολύ. Τώρα ξέρεις πολλά.

Κάουφμαν: Ξέρω. Και επίσης… η Ρένα! Τυχαία είδαμε ένα κλιπ της να τραγουδά σε ένα εστιατόριο, σε μια περφόρμανς… νομίζω και οι δύο την λατρέψαμε.

Eva H.D.: Είναι μια σκηνή από το Όταν Λείπει η Γάτα.

Κάουφμαν: Και είπαμε ότι είναι ακόμη εκεί. Ακόμη τραγουδά. Απλώς δεν την βλέπει κανείς πια. Τραγουδά σε αυτούς τους άντρες.

Eva H.D.: Αυτό ήταν το πρώτο κλιπ της Ρένας Βλαχοπούλου που είδε. [σσ. δείχνει τον Κάουφμαν] Ήταν τόσο γοητευμένος! Είπε, «Λατρεύω αυτή τη γυναίκα. Είναι απίθανη».

Κάουφμαν: Ναι. Ήταν σπουδαία.

Πηγή: www.news247.gr