Αυτοάνοσα: Οι Νομπελίστες γιατροί αποκωδικοποιούν τον μηχανισμό τους
*γράφει ο Βασίλης Τσακίρογλου
Με δεδομένο ότι τα αυτοάνοσα νοσήματα είναι η τρίτη πιο διαδεδομένη κατηγορία παθογένειας για τον άνθρωπο (μετά τον καρκίνο και τα καρδιαγγειακά), το φετινό βραβείο Νόμπελ Ιατρικής όχι μόνο συνάδει, αλλά και επιβεβαιώνει τη σύγχρονη πραγματικότητα. Καθώς υπολογίζεται ότι περίπου το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού υποφέρει από κάποια αυτοάνοση πάθηση, το βραβείο Νόμπελ Ιατρικής για το 2025 απονεμήθηκε σε τρεις επιστήμονες που κατόρθωσαν να αποκωδικοποιήσουν τον μηχανισμό γένεσης των νοσημάτων αυτής της κατηγορίας.
Υπεραπλουστεύοντας και με δεδομένο ότι αυτοάνοσο είναι ένας ευφημισμός του ανίατου και ταυτόχρονα ανεξήγητου, το Νόμπελ Ιατρικής 2025 σημαίνει ότι έγινε ένα βήμα αποφασιστικής σημασίας για την αντιμετώπιση πάνω από 150 αυτοάνοσων παθήσεων, οι οποίες επηρεάζουν -και ενίοτε απειλούν- τη ζωή περισσότερων από 800 εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον πλανήτη. Η πρωτοποριακή εργασία γύρω από τα αυτοάνοσα, αυτή που απέφερε το Νόμπελ σε έναν Ιάπωνα και δύο Αμερικανούς ερευνητές, επιπλέον συνδέεται με την ενδεχόμενη ανάπτυξη φαρμάκων και θεραπειών για τον καρκίνο, την αποφυγή αποβολής μεταμοσχευμένων οργάνων από τον ανθρώπινο οργανισμό κ.ά.
Αυξάνονται ραγδαία
Όσο για τα αυτοάνοσα καθαυτά, όχι μόνο παρουσιάζουν διαρκώς αυξητική τάση τα τελευταία 20-30 χρόνια, τόσο ως προς το πλήθος των πασχόντων όσο και ως προς τα είδη τους, αλλά παραμένουν επίσης σε μεγάλο βαθμό μια «μαύρη τρύπα» για την επιστήμη. Άλλωστε, είναι κατά βάση αδιανόητο γιατί ο ανθρώπινος οργανισμός αποπειράται να βλάψει τον εαυτό του, να αυτοβασανιστεί ή ακόμη και να αυτοκαταστραφεί.
Και δη χρησιμοποιώντας ακριβώς το πλέον αποτελεσματικό μέσο που διαθέτει για να διασφαλίσει την επιβίωσή του – το ανοσοποιητικό του σύστημα. Διότι τα αυτοάνοσα είναι ακριβώς το αποτέλεσμα μιας μυστηριώδους τάσης του ανθρώπου να προξενήσει μια επικίνδυνη για την ίδια την ύπαρξή του παθολογική κατάσταση, όπως π.χ. η πολλαπλή σκλήρυνση, ο λύκος, η μυοκαρδιοπάθεια, ο διαβήτης τύπου 1, η ψωρίαση, η ρευματοειδής αρθρίτιδα μεταξύ δεκάδων ακόμη παθήσεων.
Το ανοσοποιητικό σύστημα στην ουσία του είναι μια πολυσύνθετη βιολογική πολεμική μηχανή, η πιο ισχυρή ασπίδα που διαθέτει ο ανθρώπινος οργανισμός απέναντι στους νοσογόνους εχθρούς του. Σχηματικά, η αποστολή του ανοσοποιητικού είναι να αποκρούει και να εξουδετερώνει ιούς που επιτίθενται στον άνθρωπο από το περιβάλλον, εμποδίζοντας τη γένεση δυσλειτουργικών και δυνάμει βλαβερών κυττάρων. Ύστερα από εκατομμύρια χρόνια διαρκούς προσαρμογής στις αέναες αλλαγές του εξωτερικού κόσμου, το ανοσοποιητικό θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα θαύματα της εξέλιξης, ένα εκπληκτικό αριστούργημα της φυσικής βιοτεχνολογίας.
Οι παραλήπτες του φετινού Νόμπελ Ιατρικής, ο Ιάπωνας Σιμόν Σακαγκούτσι, καθηγητής Ανοσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οζάκα, η Αμερικανίδα ερευνήτρια στο Πρίνστον Μαίρη Ε. Μπράνκοου και ο επίσης Αμερικανός Φρεντ Ράμστντελ από το ιδιωτικό εργαστήριο Sonoma Biotherapeutics στο Σαν Φρανσίσκο, μετά από πολυετείς έρευνες, κατανόησαν πώς καθίσταται εφικτός ο έλεγχος του ανοσοποιητικού συστήματος, έτσι ώστε να αποτρέπονται ανεπιθύμητες παρεκκλίσεις και εκτροχιασμοί. Ό,τι δηλαδή συμβαίνει όταν το ανοσοποιητικό περιέρχεται σε σύγχυση και επιτίθεται με μανία στον άνθρωπο, αντί να τον προστατεύει από κάθε είδους εξωγενείς επιβουλές, από εκατοντάδες μικρόβια, βακτήρια και ιούς, όπως φερ’ ειπείν ο COVID-19.
Ύπουλα κύτταρα
Πολλοί από τους αθέατους εχθρούς για τον ανθρώπινο οργανισμό είναι τόσο ύπουλοι ώστε «μεταμφιέζονται», προκειμένου να μην ξεχωρίζουν από τα υγιή κύτταρα. Το ανοσοποιητικό, ωστόσο, μόνο κατ’ εξαίρεση αιφνιδιάζεται, καθώς διαθέτει την εξαιρετική ικανότητα να διακρίνει τους επικίνδυνους παρείσακτους, ακόμη και όταν αυτοί έχουν καμουφλαριστεί. Αυτομάτως όμως γεννάται το ερώτημα, γιατί αυτό το τόσο προηγμένο ανοσοποιητικό σύστημα ενίοτε «τρελαίνεται» και αναστέλλει ad hoc τη δυνατότητά του να ξεχωρίζει τα υγιή από τα παθογόνα κύτταρα; Και κάθε πότε το παθαίνει αυτό; Στο κάτω-κάτω, γιατί το ανοσοποιητικό δεν εκδηλώνει την ανταρσία του πιο συχνά, αλλά πλήττει «μόνο» έναν στους δέκα ανθρώπους σε αυτόν τον πλανήτη; Επιπλέον, σε ένα πιο εξειδικευμένο επίπεδο, μπορεί η νόσηση από COVID-19 ή ακόμη και ο εμβολιασμός κατά του νέου κορωνοϊού να πυροδοτήσει κάποιο αυτοάνοσο;
Οι απαντήσεις στα περισσότερα ερωτήματα σε σχέση με τα αυτοάνοσα, συμπεριλαμβανομένων των αυτονόητων, όσα υποβάλλει η κοινή λογική, είναι στην καλύτερη περίπτωση αόριστες. Το φετινό βραβείο Νόμπελ Ιατρικής αποτελεί σαφή απόδειξη ότι η επιστήμη προχωρά στην κατανόηση των αυτοάνοσων, φαίνεται όμως πως ο δρόμος έως τη θεραπεία ή την πρόληψή τους είναι ακόμη μακρύς. Η βραβευμένη τριάδα των ερευνητών στράφηκε προς τη ρίζα των αυτοάνοσων και τον θεμελιώδη μηχανισμό τους. Κάποιοι άλλοι διερευνούν π.χ. τον συσχετισμό του COVID-19 με την εκδήλωση αυτοάνοσων.
Συγκεκριμένα, πρόσφατα δημοσιεύτηκαν τα συμπεράσματα μιας σχετικής μελέτης, στην οποία αναδεικνύεται το παράδοξο φαινόμενο του «μοριακού μιμητισμού». Σε αδρές γραμμές, πρόκειται για την πανουργία των ιών, όπως του κορωνοϊού, που προκάλεσε την οικουμενική πανδημία στο τέλος του 2019. Η θεωρία των επιστημόνων είναι ότι ορισμένα μόρια των ιών απομιμούνται τα υγιή των πρωτεϊνών στον ανθρώπινο οργανισμό. Αυτό προκαλεί σύγχυση στο ανοσοποιητικό, το οποίο, ενώ κινητοποιείται για να αντιμετωπίσει τον ιό, καταλήγει να επιτίθεται αδιακρίτως στα δικά του κύτταρα. Η διαδικασία αυτή συσχετίζεται με την εκδήλωση αυτοάνοσων νοσημάτων όπως ο διαβήτης τύπου 1, η αγκυλοποιητική σπονδυλοαρθρίτιδα, η πολλαπλή σκλήρυνση κ.ά.
Στρες, καταχρήσεις
«Τα αυτοάνοσα δεν αυξάνονται απλώς τα τελευταία χρόνια. Αυξάνονται αλματωδώς», αναφέρει στο «Πρώτο Θέμα» η Ελένη Κομνηνού, ρευματολόγος και διευθύντρια της Κλινικής Αυτοάνοσων Ρευματικών Νοσημάτων στο νοσοκομείο Metropolitan General. Παρά την έλλειψη αναλυτικών στατιστικών στοιχείων για την Ελλάδα, με βάση την καθημερινή κλινική εμπειρία της η κυρία Κομνηνού επιβεβαιώνει τη διεθνή εκτίμηση ότι το ποσοστό των πασχόντων από αυτονάνοσα κυμαίνεται περί το 10% του συνολικού πληθυσμού.
Η ίδια επισημαίνει ότι «από χρόνο σε χρόνο παρατηρούμε ανοδική τάση στα περιστατικά σε όλα ή τουλάχιστον στα πιο διαδεδομένα αυτοάνοσα. Η αύξηση αυτή δεν οφείλεται μόνο στο ότι πλέον τα αυτοάνοσα διαγιγνώσκονται σχετικά πιο εύκολα απ’ ό,τι στο παρελθόν, ή ότι το κοινό είναι πιο ενημερωμένο και ευαισθητοποιημένο γύρω από αυτά. Τα κρούσματα αυτοάνοσων πολλαπλασιάζονται σε απόλυτους αριθμούς. Και πιστεύουμε πια ότι η κληρονομικότητα δεν διαδραματίζει τον πρωτεύοντα ρόλο στην εκδήλωση αυτοάνοσων. Αντιθέτως, οι παράγοντες που πυροδοτούν τα αυτοάνοσα κατεξοχήν σχετίζονται με τον τρόπο ζωής και το στρες, την κακή διατροφή, τις καταχρήσεις κ.λπ, με τις συνθήκες του περιβάλλοντος, όπως π.χ. η ατμοσφαιρική ρύπανση. Επίσης, είναι αλήθεια ότι τα αυτοάνοσα μπορούν να συσχετίζονται με την κύηση για τις γυναίκες, να εμφανιστούν κατά τη διάρκεια και μετά την εγκυμοσύνη, συνήθως όμως σε συνδυασμό με κάποια κληρονομική προδιάθεση».
Ο ρυθμός αύξησης των αυτοάνοσων παγκοσμίως είναι εξαιρετικά ανησυχαστικός, της τάξης του 19,1% ετησίως. Ειδικά, δε, ο Συστηματικός Ερυθηματώδης Λύκος (ΣΕΛ) και το Σύνδρομο Sjögren -μια διαταραχή των δακρυϊκών και των σιελογόνων αδένων- αυξάνονται κατά 7,1% από χρονιά σε χρονιά. Τις διαπιστώσεις αυτές επικαλείται το Ινστιτούτο Sjögren, ένας διεθνής οργανισμός που παρακολουθεί κάθε εξέλιξη σε σχέση με το φερώνυμο αυτοάνοσο, επιρρωνύοντας βεβαίως όσα αναφέρει η δρ Κομνηνού.
Το 80% των γυναικών
Επίσης, ειδικά για τις γυναίκες, το Ινστιτούτο Sjögren συμπεραίνει ότι η διάδοση των αυτοάνοσων είναι αναλογικά τεράστια: το 80% των ασθενών με αυτοάνοσα είναι γένους θηλυκού, στοιχείο που συναρτάται με τη γενετική προδιάθεση, μια και το χρωμόσωμα Χ θεωρείται ισχυρός καταλύτης για τα αυτοάνοσα. Επιγραμματικά, σε κάθε κύτταρο του ανθρώπινου οργανισμού υπάρχουν 23 ζεύγη χρωμοσωμάτων.
Στα 22 εξ αυτών, τα χρωμοσώματα είναι όμοια -είτε XX είτε ΥΥ. Ωστόσο, το 23ο ζεύγος, το οποίο και καθορίζει το φύλο, ενδέχεται τα χρωμοσώματα να είναι ανόμοια μεταξύ τους. Έτσι, τα αρσενικά άτομα έχουν ΧΥ και τα θηλυκά ΧΧ. Μελετώντας περιπτώσεις με τρία χρωμοσώματα αντί για δύο, όπως αυτές του Συνδρόμου Klinefelter (XXY) σε άνδρες ή των γυναικών με τριπλό Χ, διαπιστώθηκε προσφάτως ότι τα αυτοάνοσα νοσήματα αυξάνονται από 2,3 έως 6,6 φορές, γεγονός που υποδεικνύει ως βασικό ύποπτο το χρωμόσωμα Χ.
Πάντως, πέρα από το γενετικό υπόβαθρο, Αμερικανοί ερευνητές επιχειρούν να εξακριβώσουν εάν και κατά πόσο παράμετροι όπως η ηλικία και η φυλετική καταγωγή συντείνουν στην εκδήλωση αυτοάνοσων νοσημάτων. Σε πρόσφατο άρθρο που δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Global Autoimmune Institute, η εικόνα που σχηματίζεται δεν είναι ιδιαίτερα ευκρινής, μια και το ίδιο το τοπίο των αυτοάνοσων είναι χαοτικό.
Με 152 διαφορετικές παθήσεις να έχουν αναγνωριστεί επισήμως ως αυτοάνοσες και με μια μακρά σειρά από παράγοντες οι οποίοι δρουν κατά μόνας ή σε άπειρους συνδυασμούς μεταξύ τους, οι αιτιακές συνδέσεις -δηλαδή η εξήγηση- παραμένουν στο επίπεδο των λελογισμένων υποθέσεων. Το μόνο βέβαιο είναι ότι οι έρευνες που ανατέμνουν τον γενεσιουργό μηχανισμό, φτάνοντας πολύ πιο μακριά και πολύ πιο βαθιά από τα εμφανή συμπτώματα, δηλαδή ό,τι ακριβώς έκαναν οι νομπελίστες Σακαγκούτσι, Μπράνκοου και Ράμσντελ, μοιάζει πως είναι ένα πανίσχυρο και υπερσύγχρονο όπλο για την αναχαίτιση της παραβατικής τάσης που κάθε ανθρώπινος οργανισμός ενδέχεται να εκδηλώσει προς την αυτοκαταστροφή του.
Οι «σωματοφύλακες»
Οι Σακαγκούτσι, Μπράνκοου και Ράμσντελ ανακάλυψαν πώς λειτουργεί η λεγόμενη «Περιφερειακή Ανοσολογική Ανοχή», δηλαδή ο αμυντικός στρατός του ανθρώπινου οργανισμού, το σώμα των φρουρών του, το οποίο συνθέτουν κύτταρα με την ονομασία «Τ-Ρυθμιστές», αλλιώς «Τ-κύτταρα» ή «Τ-λεμφοκύτταρα». Χωρίς να υπεισέρχεται κανείς σε εξειδικευμένες αναλύσεις γύρω από τον ρόλο και τη δράση τους, οι κυτταρικοί Τ-Ρυθμιστές είναι ο πυρήνας της επαναστατικής ανακάλυψης των τριών, βραβευμένων με Νόμπελ πλέον, επιστημόνων.
Οι οποίοι άνοιξαν έναν νέο δρόμο για την Ιατρική και τη Βιολογία, εφόσον η αποκωδικοποίηση των βραχυκυκλωμάτων του ανοσοποιητικού ενδέχεται να οδηγήσει σε ακόμη πιο σημαντικές κατακτήσεις στη μάχη της επιστήμης με τον καρκίνο και άλλες θανάσιμα επικίνδυνες για τον άνθρωπο ασθένειες ή την αποφυγή των παρενεργειών σε περιπτώσεις μεταμοσχεύσεων, θεραπειών με βλαστοκύτταρα κ.ά.
Σχεδόν ανέκαθεν, οι σύγχρονοι επιστήμονες πίστευαν ότι τα κύτταρα του ανοσοποιητικού ωρίμαζαν ακολουθώντας ένα πρωτόκολλο γνωστό ως Κεντρική Ανοσολογική Ανοχή. Εντούτοις, ο Σιμόν Σακαγκούτσι, ήδη από τη δεκαετία του ’80, θεωρούσε ότι η επιστημονική κοινότητα δεν είχε να περιμένει πολλά από την Κεντρική εν πλήρει αντιθέσει με την Περιφερειακή Ανοσολογική Ανοχή.
Ο Σακαγκούτσι επέμεινε πειραματιζόμενος με ινδικά χοιρίδια, από τα οποία αφαιρούσε τον θύμο αδένα, όργανο κομβικής σημασίας για το ανοσοποιητικό, κάτι σαν την κεντρική μονάδα ελέγχου ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή. Υστερα από αμέτρητα πειράματα και μελέτες, ο Σιμόν Σακαγκούτσι κατόρθωσε να αποκωδικοποιήσει τη λειτουργία των Τ-Ρυθμιστών, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το πώς αυτοί οι κυτταρικοί σωματοφύλακες του ανθρώπινου οργανισμού εμποδίζουν άλλα κύτταρα να παρεκκλίνουν και να προκαλέσουν αυτοάνοσες παθήσεις.
Επίσης, οι Τ-Ρυθμιστές είναι αυτοί που μετριάζουν την ένταση της αμυντικής προσπάθειας που καταβάλλει ο οργανισμός μετά τη λήξη του συναγερμού και αφού ο επίδοξος εισβολέας -κάποια ιογενής λοίμωξη- έχει επιτυχώς απωθηθεί.
Επιστημονική φαντασία
Μετά τις ανακαλύψεις των Σακαγκούτσι, Μπράνκοου και Ράμσντελ καθώς και όλων των επιστημόνων που έχουν αφοσιωθεί στη μελέτη των αυτοάνοσων, η έρευνα εστιάζει στον τεχνητό πολλαπλασιασμό των Τ-Ρυθμιστών. Στο πλαίσιο πιλοτικών πειραμάτων, χορηγείται η ουσία ιντερλευκίνη-2, η οποία, όπως έχει παρατηρηθεί, λειτουργεί σαν αναβολικό για τους Τ-Ρυθμιστές, αυξάνοντας κατακόρυφα τον πολλαπλασιασμό τους. Ένα από τα βασικά ζητούμενα για τους επιστήμονες είναι κατά πόσον η δράση της ιντερλευκίνης-2, πέρα από την αποτροπή της εκδήλωσης αυτοάνοσων, θα συμβάλλει στην αφομοίωση μοσχευμάτων από τον οργανισμό.
Μια άλλη, πραγματικά συναρπαστική κατεύθυνση που ακολουθεί η έρευνα στο συγκεκριμένο πεδίο αφορά τις παρεμβάσεις που είναι πλέον σε θέση να κάνουν οι βιολόγοι, επηρεάζοντας τη συμπεριφορά των Τ-Ρυθμιστών. Το όλο εγχείρημα θυμίζει έντονα επιστημονική φαντασία, είναι όμως μια επιστημονική πραγματικότητα. Οι ειδικοί τοποθετούν αντισώματα στην επιφάνεια των Τ-Ρυθμιστών, τα οποία λειτουργούν σαν δελτίο ταυτότητας και σαν γεωγραφικές συντεταγμένες.
Με την προσθήκη των αντισωμάτων στην κυτταρική υπόσταση των Τ-Ρυθμιστών, οι επιστήμονες επιχειρούν να στείλουν, εν είδει φρουράς, Τ-Ρυθμιστές σε συγκεκριμένα όργανα, π.χ. σε έναν μεταμοσχευμένο νεφρό, προκειμένου να το προστατεύσουν και να εμποδίσουν την αποβολή του, στην περίπτωση που ο οργανισμός, ενστικτωδώς, αντιμετωπίζει το εκάστοτε μόσχευμα σαν ξένο και επιβλαβές σώμα – κάτι που, άλλωστε, συνιστά εξ ορισμού την αποστολή του ανοσοποιητικού συστήματος.
Διαβάστε επίσης
Αυτοάνοσα νοσήματα: Ποιες γυναίκες διατρέχουν υψηλότερο κίνδυνο νόσου – Ο επιβαρυντικός παράγοντας
Πηγή: www.ygeiamou.gr
